Kavram düşünülen herhangi bir şeydir. O şeyin (objenin ) zihindeki tasarımı ve bu haliyle de bir fikir (idea ide)dir. Bir kavramın dille ifade edilmiş biçimine de terim denir.
Kavram bir şeyin (objenin) tasarımı iken terim o objenin kavramına verilen addır.
İmge; her hangi bir şeyin her hangi bir anda algılandığı anda bizde bıraktığı izlenimi izidir. Bununla beraber kavram ise geneldir.
Örneğin masa imgesi belirli bir masanın algılanması ve zihinde yeniden canlandırılması iken masa kavramı tüm masaları masa yapan genel özelliklerdir.
Masadan bir sözcük iken masa bir terimdir.
2. Kavram çeşitleri:
Tek tek ele alındığında kavram çeşitleri:
Genel kavramlar: Kavram bir sınıfın tümünü gösteriyorsa genel kavramdır. kent kavramı genel bir kavramdır.
Tekil kavramlar: Bir kavram tek bir bireyleri gösteriyorsa tekil kavramdır. İzmir kavramı.
Tümel kavramlar: Kavramlar bir önermede yer aldıklarında genel ve tekil oldukları gibi tümel yada tikel olabilirler. Tümel kavramlar; bir önermede özne konumundaki kavramın evrenin tüm elemanlarını kapsadığı kavramlardır.
Tikel kavramlar: Özne durumundaki kavramın evrenin bir kısmını kapsaması durumudur.
Kolektif ve distribütif kavramlar: Genel olarak kavramlar içine aldıkları bireylerle bir sınıf oluştururlar bunu distribütif kavram denir. Farklı sınıflardan bireylerin oluşturdukları topluluğa grup denir. Bir grubu diğer gruplardan ayırmaya yarayan kavrama ise kolektif kavram denir. Ordu millet üniversite meclis aile aşiret vb…
Olumlu olumsuz kavramlar: Kavram gösterdiği şeyde bir niteliğin bulunduğunu söylüyorsa olumlu( erdemli akıllı..);kavram gösterdiği şeyde bir niteliğin bulunmadığını söylüyorsa olumsuzdur…
Açık ve seçik kavramlar: Açık kavram nesnesini tam olarak kavramamıza imkan veren kavramlardır. Leibniz ve Descartes tarafından ortaya atılış kavramdır. Duyusal yolla kavranılan kavramlar bu tür değillerdir. Bu nesnelerin sonsuz özellikleri vardır ve biz bu özelliklerin sadece bir kaçını bilebiliriz. Mesela gül kavramı açık-seçik bir kavram değildir. Çünkü gülün her an başka bir hastalığa iyi gelmesi gibi bir özelliği ile karşılaşılabilir. Oysa salt zihinsel olan kavramlar açık-seçik kavramlardır. Mesela geometrik kavramlar böyledir. doğru kavramı gibi.
Birbirleri ile ilişkileri bakımından kavramlar çeşitleri.
Kavramlar bir önerme içinde birbirleri ile ilişkileri açısından ikiye ayrılırlar:
Özlük kavramları: Bir kavram yüklem konumunda iken özne konumundaki kavramın özlük kavramı olur. insan düşünen varlıktır. Önermesinde varlık kavramı insan kavramına göre özlük kavramıdır.
İlinti kavramları: Yüklem konumundaki kavram öznenin özüne ait değil de ilintisi konumunda ise buna denir.İnsan ağlayandır. Önermesi için ağlayan kavramı öznenin özlük kavramı değil öznenin bir ilintisi (özelliği) dir.
3. Kavramların gösterme halleri:
Kavramlar çeşitli halleri gösterir. Bu haller a- Nelik gerçeklik kimlik ve b- İçlem kaplamdır.
a-Nelik gerçeklik ve kimlik: Genel bir kavramın yalnız zihinde düşünülmüş haline o kavramın Neliki denir. Aynı kavramın zihin dışında bir şey göstermesi haline Gerçeklik denir. Örneğin insan kavramının hem neliği hem de gerçekliği vardır. Gerçekliği olan bir kavramın zihin dışında gösterdiklerinin birisi belirtilmişse o da kavramın kimliki olur. Ahmet gerçekliği olan insan kavramının bir birey için belirtilmiş halidir yani kimlik kavramındır.
b- İçlem ve kaplam: Bir kavramın gösterdiği konu ve nesneler o kavramın kaplamıdır. Başka bir deyişle kaplam bir kavramın içine aldığı kapsadığı bireyleri belirtir. Örneğin; at eşek katır tavşan vb… hayvan kavramının kaplamını gösterir. Kavram içine aldığı bireylerin ortak özelliklerini gösterirsel bu ortak özelliklere o kavramın içlemi denir. Örneğin; hareketlilik beslenme ölümlüm olma hayvan kavramın içlemidir.
İçlem ve kaplam ters orantılıdır. İçlem azalınca kaplam kaplam azalınca içlem çoğalır.
4. Kavramlar arası ilişkiler:
Kavramlar arasında; eşitlik ayrıklık tam girişimlik ve eksik girişimlik olmak üzere dört türlü ilişkiden söz edilir.
Eşitlik; iki kavram arasında her biri diğerinin bütün bireylerini kapsamışsa. (düşünen akıllı)
Ayrıklık: iki kavram arasında hiçbir ilişki yoksa. (Karınca insan)
Tam girişimlik: iki kavramdan biri yalnız diğerini içine arıyorsa.
Eksik girişimlik: İki kavramdan her biri diğerinin bazı bireylerini içine alıyorsa
5.Beş tümel (cins türayrımözgülük ve ilinti) Pophyriusun İsagoji adlı eserinde yapılan varlık sınıflandırması;
1.Cevher
A. CİSMİ OLMAYAN
a.CANSIZ
b.CANLI
- DUYGULU (HAYVAN)
*AKILLI (İNSAN)
*AKILSIZ
- DUYGUSUZ (BİTKİ)
B. CİSMİ OLAN
1. Cins: Birlikte düşünülen iki terimden kaplamı daha fazla olandır.
2. Tür: Birlikte düşünülen iki terimden içlemi daha fazla olandır.
3. Ayırım: Cins ve türleri bir birlerinden ayıran ana niteliktir. Örneğin; canlı ve cansız arasındaki temek ayrım ölümlü olmasıdır.
4. Özgülük: Yalnız bir türe ait olan kavramdır. Örneğin; insan düşünen toplumsal bir varlıktır.
5. İlinti; Bir çok türde ortaklaşa bulunan niteliktir. Örneğin; Uyumak büyümek ve ölmek bütün hayvanlarda olduğu için insan içinde ilintidir.
Not: bir birleri ile karşılaştırılan iki kavramdan içlemi daha geniş olan tür dür.
6. TANIM:
Bir kavramın özelliklerini yani içlemini ortaya koyan zihinsel işlendir. Özellikleri:
1. Tanımı yapılan terimin kaplamın iyi bilinmesi yani terimin kaplamına giren bütün varlıkların tanımda anlatılması ve tanımın açık olması gerekir. Örneğin; Üçgen üç açılıdır.
2. Tanımda kısır döngü (paradoks) olmamalıdır. Örn; “yargı iki kavram arasında bağ kurmaktır” tanımın sonra “kavram yargının bir bölümüdür” demek kısır döngüdür.
3. Tanım ne çok uzun nede çok kısa olmalı.
4. Renk ses koku deneyin doğrudan verileri kin nefret gibi duygular ve üstün cinsler tam olarak tanımlanamaz.Çünkü üzerlerinde başka cins yoktur bunlar uzay atom birlik çokluk gibi terimleridir.
7. BÖLME: Bir terimin kaplamını belli bir ölçüye göre parçalara ayırmaya denir. İki tür tüm vardır ki iki tür bölüm olacaktır bu tümlerin ilki; farklı parçaların bir araya gelmesi ile oluşan bütün diğeri; tam bir bütün olan tümdür.
Bölüm ikiye ayrılır:
1. Bir bütünün elemanlarına ayrılması. H2O → ½ O2 + 2H
2. Bir bütünün tikellerine bölünmesi. Bölünen bölenlerden daha geneldir. Çizginin eğri çizgi ve doğru çizgi diye ikiye ayrılması.
Bölmenin koşulları:
1. Tek prensibe dayanmalı.
2. Tam olmalı.
3. Bölümlerden biri bölünene eşit yada ayrık olmalı.
Örneğin; Devleti egemenliği kullanan kişilerin sayısına böldüğümüzde yönetim şeklini kavrarız. (monarşi demokrasi oligarşi…)
